Τα κτίρια είναι αδιάψευστος μάρτυρας της ροής του χρόνου, αφού επάνω τους αποτυπώνονται «του καιρού τ’αλλάματα» (βλ.Ερωτόκριτο…), οι εκάστοτε ιστορικές συνθήκες, οι καλές ή κακές στιγμές των τόπων. Εάν περπατήσει κανείς στην Αθήνα, σε διάφορες συνοικίες της και συγκεκριμένα στην Πλάκα, εκεί -στον μέγιστο βαθμό- θα δει το ιστορικό παρελθόν της πόλης να αποτυπώνεται επάνω στα κτίριά της, σε όσα τουλάχιστον απέμειναν από την αρχιτεκτονική «λαίλαπα» των αρχών του προηγούμενου αιώνα. 

Ένα από αυτά τα κτίρια και μάλιστα το παλαιότερο σωζόμενο σπίτι της Αθήνας βρίσκεται στην Πλάκα, στην οδό Ανδριανού 96. Είναι το Αρχοντικό των Μπενιζέλων. Το τελευταίο σωζόμενο κονάκι στην Αθήνα και ένα από τα λίγα δείγματα ανάλογων αρχοντικών, σωζόμενων στη νότια Ελλάδα, ένα τυπικό δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής της προεπαναστατικής Αθήνας. 

Το επισκεφτήκαμε και σας το παρουσιάζουμε.

Ιστορία 

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή και ας μεταφερθούμε στον 17ο αιώνα, για να συναντήσουμε μία από τις πλουσιότερες, παλαιότερες και πιο ισχυρές αρχοντικές οικογένειες των Αθηνών, την οικογένεια Μπενιζέλου. Γόνοι της οικογένειας των Μπενιζέλων διακρίθηκαν σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Ήταν δημογέροντες (προεστοί), νοτάριοι, αλλά και άνθρωποι των γραμμάτων, διδάσκαλοι κ.ά. Εξίσου σημαντικός υπήρξε και ο ρόλος μελών της οικογένειας και κατά την Επανάσταση του 1821. Οι πιο ονομαστοί ήταν: ο Άγγελος Μπενιζέλος (περ. 1590-1670), λόγιος και μαθητής του σημαντικού φιλόσοφου Θεόφιλου Κορυδαλέα. Ο Άγγελος συμμετείχε στη διοίκηση της Ελληνικής Αδελφότητας Βενετίας, λαμβάνοντας διάφορα αξιώματα και διετέλεσε διδάσκαλος στο σχολείο της Αδελφότητας (1634-1639), ενώ πιθανότατα δίδαξε και στην Αθήνα. Ο Ιωάννης Μπενιζέλος, ο συγγραφέας της «Ιστορίας των Αθηνών», επιφανές μέλος της κοινωνίας των Αθηνών κατά τον 18ο αιώνα και ο διπλωμάτης, βιβλιόφιλος και συγγραφέας Ιωάννης Γεννάδιος (1844-1932), δισέγγονος του Ιωάννη Μπενιζέλου, η προσωπική βιβλιοθήκη του οποίου αποτέλεσε τον πυρήνα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης στην Αθήνα.

Το σπίτι των Μπενιζέλων, χτίστηκε πιθανότατα στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα. Είναι ένα διώροφο, ορθογώνιο κτίσμα, ενώ σε αυτό έχουν εντοπιστεί και στοιχεία του 16ου αιώνα, που το συνδέουν με το πατρικό της Ρεβούλας Μπενιζέλου, όπως ήταν το κοσμικό όνομα της Οσίας Φιλοθέης (Γι’ αυτήν θα μιλήσουμε παρακάτω…).

Οι διαστάσεις του είναι 9,30×23,70μ. Έχει ένα λιθόκτιστο ισόγειο και διαθέτει δύο αυλές, τη βόρεια και τη νότια, με πηγάδι στο κέντρο, κρήνη τρεχούμενου νερού και τρεις πορτοκαλιές που δένουν πανέμορφα με το όλο σκηνικό. 

Οι τρεις επιμέρους χώροι του ισογείου χρονολογούνται από τον 16ο αιώνα. Χαρακτηριστικοί είναι ο «ληνός», το πατητήρι για την παραγωγή του μούστου καθώς και ένας αποθηκευτικός χώρος με τεράστια αγγεία που είναι θαμμένα μέσα στο χώμα μέχρι και σήμερα και εμφανή για τον επισκέπτη. 

Ο πιο σημαντικός χώρος του ισογείου είναι το σπίτι της Οσίας Φιλοθέης (ό,τι έχει ανευρεθεί και σχετίζεται με αυτήν). Εκεί μάλιστα, παρακολουθήσαμε ολιγόλεπτο βίντεο για την ιστορία της Οσίας Φιλοθέης αλλά και της τότε εποχής.

Σειρά είχε η ανάβασή μας στον όροφο, με τις σκάλες που βρίσκονταν στα αριστερά μας. Εκεί βρεθήκαμε μπροστά σε μία τυπική, πανέμορφη οθωμανική αστική κατοικία. Ο χειμερινός οντάς με το τζάκι και ένας ακόμη με πολλά ξύλινα παράθυρα, φεγγίτες και πανέμορφα ξυλόγλυπτα. 

Μεταξύ των δύο οντάδων υπάρχει το χαγιάτι, ο ημιυπαίθριος χώρος που λειτουργούσε ως καθιστικό (σοφάς) αλλά και χώρος συνάντησης και εργασιών. 

Η Οσία Φιλοθέη

Αναφέραμε παραπάνω ότι το αρχοντικό των Μπενιζέλων σχετίζεται άμεσα με την Οσία Φιλοθέη. Μάλιστα το κτίριο αποτελεί ριζική ανακαίνιση της παλαιότερης οικίας του 16ου – 17ου αιώνα, του αρχοντικού της παλαιάς αριστοκρατικής αθηναϊκής οικογένειας των Μπενιζέλων. Του Αγγελου Μπενιζέλου και της Συρίγης Παλαιολογίνας (καταγόμενης από το Βυζάντιο και της μοναχοκόρης τους Ρηγούλας ή Ρεβούλας Μπενιζέλου (1520-1589). 

Η Ρεβούλα ως γόνος της συγκεκριμένης οικογένειας, είχε πολύ μεγάλη περιουσία. Παντρεύτηκε σε μικρή ηλικία, αλλά πολύ σύντομα έμεινε χήρα και μετέπειτα αφιερώθηκε στο μοναχισμό, παίρνοντας το όνομα Φιλοθέη.

Ίδρυσε το 1571 τη μονή του Αγίου Ανδρέα, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα η Αρχιεπισκοπή Αθηνών– και άλλα μετόχια στα Πατήσια, στην Καλογρέζα και στην Τζια. 

Η μονή του Αγίου Ανδρέα, που έγινε γνωστή ως «Παρθενώνας» ήταν καταφύγιο νεαρών άπορων γυναικών, οι οποίες εκπαιδεύονταν σε κάποια τέχνη χωρίς να έχουν την υποχρέωση να γίνουν μοναχές. Εκτός από τα περιποιημένα κελλιά, το συγκρότημα στέγαζε γηροκομείο, ορφανοτροφείο και νοσοκομείο και μέχρι το 1821 σωζόταν και το υπόγειο ασκητήριο της αγίας, με τον αργαλειό της, το οποίο διατηρείται κάτω από το δάπεδο του σημερινού ναού. Το 1834, με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα, ο χώρος μετατράπηκε σε στρατώνα και αργότερα πέρασε στη δικαιοδοσία του δημοσίου. Το μοναστήρι φιλοξενούσε 100 με 150 μοναχές και τα μετόχια παρείχαν τροφή, στέγη και περίθαλψη σε φτωχούς και ασθενείς. Λέγεται μάλιστα ότι ήταν καταφύγιο σε σκλάβους και γυναίκες μουσουλμάνες, που πολύ συχνά ασπάζονταν το Χριστιανισμό. Η δράση της αυτή οδήγησε στο μένος των οθωμανικών αρχών και στη θανάτωσή της. Υπήρξε μία από τις ελάχιστες γυναίκες νεομάρτυρες που μαρτύρησαν κατά την Τουρκοκρατία.

Στα τέλη του 19ου αιώνα ο μητροπολίτης Αθηνών Γερμανός Καλλιγάς έκτισε στο ίδιο σημείο το αρχιεπισκοπικό μέγαρο και τον σημερινό ναό.

Γράφει ο Φώτης Κόντογλου για την «Κυρά των Αθηνών»

«…Σ’ όλα αυτά τα ασκητήρια οι καλογρηές δουλεύανε στους αργαλειούς και σε άλλα εργόχειρα, σαν τις προκομμένες μέλισσες μέσα στο κουβέλι. Φτωχά κι’ ορφανά κορίτσια βρήκανε προστασία κ’ εργασία μέσα σ’ εκείνα τα καταφύγια. Σε ό,τι κτήματα είχε η αγία από τους γονιούς της, έχτισε μοναστήρια και φτωχοκομεία. K’ είχε πολλή περιουσία. Ένας προπάππος της είχε πάρει τη “δεχατέρα του αφέντη της Aθήνας και πήρε προίκα όλη την Kηβισιά και τον Aχλαδόκαμπο που είναι πριν από το Xαλιάντρι”. Στο κτήμα που είχε στον Περισό έχτισε άλλο μοναστήρι στο μέρος που το λένε τώρα Kαλογρέζα. Όλη η φτωχολογιά την είχε σαν πονετικιά μάνα. Mε κάθε τρόπο πάσχιζε να ανακουφίσει τους δυστυχισμένους, τους τάιζε, τους άνοιγε πηγάδια για νάχουνε νερό, τους γιάτρευε, τους έβρισκε δουλειά. O κόσμος την έλεγε “κυρά δασκάλα”. Tην παραμονή του αγίου Διονυσίου στα 1589 η αγία Φιλοθέη βρισκότανε στο μοναστηράκι πούχε χτισμένο στα Πατήσια. Tο βράδυ συναχθήκανε οι αδελφές για να κάνουνε αγρυπνία. Κάποιοι Aγαρηνοί, που την εχθρευόντανε από καιρό, πηδήσανε από τη μάντρα και πιάνοντας την αγία αρχίσανε να τη χτυπάνε ώς που την αφήσανε μισοπεθαμένη…»

Αποκατάσταση του μνημείου

Το σπίτι των Μπενιζέλων είναι πλέον ένα επισκέψιμο μνημείο, ένα μουσείο μέσα στην καρδιά της Πλάκας, ένας όμορφος χώρος- στολίδι της αθηναϊκής πρωτεύουσας.

Τα έργα αποκατάστασης έγιναν με τη φροντίδα της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Η δουλειά που έχει γίνει συμπεριλαμβανομένης και της ψηφιακής κάλυψης του χώρου, με τη χρήση διαδραστικών οθονών και την προβολή ενημερωτικών βίντεο στους χώρους του αρχοντικού είναι εξαιρετική. Μπράβο στους υπεύθυνους και για τη χρήση της γραφής Braille στις επεξηγηματικές ταμπέλες του αρχοντικού!