Αποφάσισα να γράψω λίγες γραμμές για την εκπαίδευση των προσφύγων και μεταναστών. Παιδιά και έφηβοι που περνούν τις σιδερένιες πόρτες του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος που άλλοτε φαντάζουν ως συμπληγάδες, έτοιμες να συντρίψουν άλλοτε ως λιμάνια έτοιμα να υποδεχτούν.

Οι προκλήσεις πολλές: τα αχαρτογράφητα νερά της γλώσσας, οι κοινωνικές δυσκολίες, οι ψυχοκοινωνικοί τριγμοί.

Η εκπαίδευση ως μέγιστος μαζικός και υποχρεωτικός θεσμός αποτελεί προνομιακή οδό για τη συμπερίληψη και την ένταξη των παιδιών αυτών. Είναι μια χρυσή ευκαιρία κοινωνικοποίησης, ενδυνάμωσης και οχύρωσης των παιδιών. Δύναται να αγκαλιάσει, να φροντίσει, να οπλίσει. Μπορεί όμως και να συνθλίψει, να αποκλείσει και να αδιαφορήσει.

Γράφοντας αυτές τις γραμμές δε μπορώ να σκεφτώ τον νεαρό Μοχάμεντ, που δίδασκα το καλοκαίρι σε ένα από τα πολλά κέντρα φιλοξενίας ασυνόδευτων ανηλίκων ανά την Ελλάδα. Με ένα γλυκό χαμόγελο και μια διάθεση να μάθει. Το επαναλαμβανόμενο «μπράβο» που αποτελούσε την προβλέψιμη και διόλου ευφάνταστη επωδό μου στα μικρά επιτεύγματά του ήταν ίσως από τις πρώτες λέξεις που έμαθε. Μάλιστα, η υπερβολή μου οδήγησε σε πραγματολογικές δυσκολίες αφού πλέον χρησιμοποιούσε το «Μπράβο, Μοχάμεντ» απευθυνόμενος στον εαυτό του. Ας είναι. Πόσα μπράβο δε στερηθήκαμε και εμείς ως παιδιά; Ή πόσα μπράβο περιμέναμε αναίτια μπας και γίνουν παραδοχές αγάπης από τους σημαντικούς άλλους.

Ο Μοχάμεντ έκρυβε το τετράδιο που τον είχα προμηθεύσει στο πάνω μέρος της ντουλάπας. Να μη λερωθεί, να μη κλαπεί, να μη χαθεί. Λίγες τάξεις είχε κάνει μόνο στην Αίγυπτο και η γραφή φάνταζε ακόμα δύσκολη εξίσωση.

Ο Φ. είχε προχωρήσει πιο πολύ, είχε μπει στη γραμματική και είχε αναπτύξη μια εμμονή με τους χρόνους και τις κλίσεις. Θα έλεγε κανείς πως είχε γίνει «χόμπι» η μορφολογία. Ο Χ. είχε έρθει λίγες μέρες στην Ελλάδα και το επιβλητικό του βλέμμα μετέφερε μια σιγουριά νίκης. Το μάθημα πολλές φορές γινόταν έξω στο πλαίσιο των εξόδων κοινωνικοποίησης και ψυχαγωγίας που πραγματοποιούσαμε εργαζόμενοι και παιδιά από το κέντρο φιλοξενίας. Απόγειο της γλωσσικής του ικανότητας η αποτελεσματική παραγγελία που έκανε στο πρώτο σουβλατζίδικο που πήγαμε. Ήθελε να την κάνει αυτός ως ένα βήμα πιο κοντά στην ενηλικίωση, ένα βήμα πιο κοντά στην αυτονομία.

Παιδιά και έφηβοι που επιθυμούν να εργαστούν, παιδιά και έφηβοι που εργάζονται. Παιδιά και έφηβοι που μιλούν με τους γονείς στο facebook καθημερινά. Παιδιά και έφηβοι που μου έδειχναν σε βίντεο τους μικροσκοπικούς εαυτούς εντοιχισμένους σε μια βάρκα που διέσχιζε το Αιγαίο. Παιδιά και έφηβοι που φορτώνουν την ταυτότητα τους στα παπούτσια. Παιδιά και έφηβοι που βρέθηκαν σε έναν ξένο τόπο που τους αντιμετωπίζει σαν ξένους.

«Ανανάς», «Πατάτα», «Νερό», «Μπανάνα», «Γάλα». Οι πρώτες λέξεις που μάθαιναν, οι πρώτες λέξεις που βράχνιαζα να φωνάζω, οι πρώτες λέξεις που καμάρωνα να λένε.

Τα παιδιά αυτά μεταβαίνοντας στην επίσημη εκπαίδευση έρχονται αντιμέτωπα με το μορφωτικό και κοινωνικό σοκ να σταθούν σε μια τάξη με συνομήλικα άτομα χωρίς όμως να έχουν κατακτήσει ακόμα την γλώσσα ως συνομιλία και επικοινωνία επαρκώς και πολλώ δε μάλλον στην ακαδημαϊκή/επίσημη/τυπική/σχολική εκδοχή της. Η διαρροή ισχυρή και ανησυχητική.

Για το φαινόμενο της σχολικής διαρροής των παιδιών αυτών μας λέει περισσότερα η Λιάνα Λάρδη, εκπαιδευτικός σε κέντρο φιλοξενίας ασυνόδευτων ανηλίκων στο κέντρο της Αθήνας:

«Ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα είναι η σύνδεση της εκπαιδευτικής πορείας των προσφύγων με τη μαθητική διαρροή, ένα θέμα που απαιτεί σοβαρό προβληματισμό και άμεσες παρεμβάσεις. Εστιάζοντας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ανακύπτει το ερώτημα: γιατί οι μαθητές πρόσφυγες εγκαταλείπουν το σχολείο; Ποιες είναι οι συνθήκες που τους ωθούν εκτός εκπαιδευτικού συστήματος;

Καταρχάς, παρατηρείται μια σημαντική χρονική υστέρηση στην έναρξη της υποστήριξης των μαθητών αυτών. Οι μαθητές προσφύγων ξεκινούν το σχολείο τον Σεπτέμβριο, όμως οι καθηγητές των τμημάτων ένταξης αναλαμβάνουν καθήκοντα με καθυστέρηση, συνήθως τον Νοέμβριο - Δεκέμβριο. Αυτό το διάστημα είναι κρίσιμο, καθώς ο μαθητής, χωρίς καμία βοήθεια, μπορεί να χάσει το ενδιαφέρον του, να αρχίσει να απουσιάζει, και τελικά να απομακρυνθεί από το σχολείο. Ο λόγος; Δεν κατανοεί ούτε τη γλώσσα, ούτε τα μαθήματα όπως η Χημεία και τα Μαθηματικά.

Ας σκεφτούμε ένα παράδειγμα: ένας μαθητής της Α' Λυκείου που παρακολουθεί Μαθηματικά στη μητρική του γλώσσα, με αντίστοιχα εγχειρίδια, συχνά δυσκολεύεται να κατανοήσει πλήρως το μάθημα και χρειάζεται πρόσθετη βοήθεια. Πώς, λοιπόν, ένας μαθητής που δεν μιλάει καν τη γλώσσα θα μπορέσει να στηριχτεί και να ενταχθεί στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα;

Τα εγχειρίδια που παρέχονται για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες των εφήβων μαθητών προσφύγων. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η σειρά "Γεια σας", που παρέχεται από το Υπουργείο Παιδείας. Το συγκεκριμένο εγχειρίδιο είναι σχεδιασμένο για μικρότερες ηλικίες, τόσο σε επίπεδο γλωσσικής δομής όσο και σε περιεχόμενο. Αυτό δημιουργεί σημαντικά εμπόδια στην εκπαίδευση των προσφύγων εφήβων, οι οποίοι χρειάζονται υλικό που να συνάδει με τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα της ηλικιακής τους ομάδας.

Η έλλειψη κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού προκαλεί κενά στη μάθηση και δυσκολεύει την ένταξη των μαθητών στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρεθούν κείμενα που να καλύπτουν τόσο τις γλωσσικές ανάγκες των εφήβων, όσο και τις νοητικές και κοινωνικές απαιτήσεις της ηλικίας τους. Τα παιδιά αυτά χρειάζονται εγχειρίδια που να τους προσφέρουν γλωσσικά εφόδια προσαρμοσμένα στις καθημερινές και ακαδημαϊκές τους ανάγκες, αλλά και περιεχόμενο που θα ανταποκρίνεται στο επίπεδο ωριμότητας και τα ενδιαφέροντά τους.

Είναι αναγκαίο να εξεταστούν οι ενταξιακές πρακτικές που εφαρμόζονται σήμερα και να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητά τους. Πρέπει να επανεξεταστεί αν τα υπάρχοντα μέτρα ενίσχυσης των προσφύγων μαθητών ανταποκρίνονται στις πραγματικές ανάγκες τους. Παράλληλα, τίθεται το θεμελιώδες ερώτημα: όταν μιλάμε για δημόσια δωρεάν παιδεία, αναφερόμαστε σε μια παιδεία για όλους, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής, ή μήπως μιλάμε για μια παιδεία αποκλειστικά εθνικά ελληνική;

Οι προκλήσεις είναι πολλές και η επίλυση των προβλημάτων επιτακτική, αν επιθυμούμε να δημιουργήσουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που προάγει την ένταξη, την ισότητα και την προοπτική για όλους τους μαθητές, ανεξαρτήτως προέλευσης.»

Tη δική του μάχη στο πεδίο της εκπαίδευσης προσφύγων και μεταναστών δίνει ο Νάσος Παπαστάθης, κοινωνικός λειτουργός και εθελοντής στο Κυριακάτικο σχολείο μεταναστών, ο οποίος συνδέει την οικογενειακή του βιογραφία με την αλληλεγγύη προς του/τις  πρόσφυγες και μετανάστες/τριες «Ως εγγονός προσφύγισσας ήθελα να ασχοληθώ με την αλληλεγγύη σε μετανάστες και πρόσφυγες. Η δράση ως θέση και αλληλεγγύη και όχι ως φιλανθρωπία, η αγάπη να είσαι, έτσι, μέρος του Κινήματος και της Αλληλεγγύης, ο Αντιρατσισμός στην πράξη είναι αυτό που μου προσέφερε η συμμετοχή μου στο Κυριακάτικο Σχολείο Μεταναστών και η συνάντησή μου, εδώ και 12 χρόνια με το αυτούς που είναι, επίσης, οι "άνθρωποι του Κυριακάτικου"».

Θεοδόσης Γκελτής

Εκπαιδευτικός, Κοινωνικός Λειτουργός, Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού