Της Γιούλης Ηλιοπούλου

Είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά κτίρια της Αθήνας. Επιστρέφοντας από την Αθήνα στο Περιστέρι και τα δυτικά, διασχίζοντας την οδό Λένορμαν, στο νούμερο 218, το βλέπουμε στο δεξί μας χέρι. Αν μάλιστα μας σταματήσει το φανάρι στην οδό Κρέοντος, θα έχουμε την ευκαιρία να το περιεργαστούμε προσεκτικότερα και να το θαυμάσουμε. Ο λόγος για το Καπνεργοστάσιο, ένα ογκώδες, επιβλητικό κτίριο, ένα εξαιρετικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, που πρόσφατα μάλιστα ανακαινίστηκε ολοκληρωτικά και αρκετοί χώροι του είναι πλέον προσβάσιμοι στο κοινό.

Πόσοι γνωρίζουμε όμως την ιστορία του Καπνεργοστασίου;

Όπως διαβάζουμε και στο Βιομηχανικό Δελτίο Απογραφής, το κτίριο με το όνομα «Δημόσιο Καπνεργοστάσιο Αθηνών», επί της οδού Λένορμαν, οικοδομήθηκε την περίοδο 1928-1930, από το Ελληνικό Δημόσιο. Για τον σκοπό αυτό, αγοράστηκε στη συνοικία της Κολοκυνθούς το 1927 οικόπεδο, συνολικού εμβαδού 9.085 τ.μ. (περιλαμβάνει ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ των οδών Λένορμαν, Αμφιαράου, Λεάνδρου και Κρέοντος) και ανατέθηκε η εκπόνηση των σχεδίων του στους πολιτικούς μηχανικούς Παύλο Αθανασάκη και Αντώνη Λιγδόπουλο. Εργολάβος ανέλαβε ο πολιτικός μηχανικός Ν. Γαβαλάς. Στην Αθήνα, στην οδό Αριστοτέλους ήδη λειτουργούσε από το 1883 το πρώτο δημόσιο καπνεργοστάσιο της πόλης, αλλά οι ολοένα αυξανόμενες ανάγκες της εποχής οδήγησαν στη δημιουργία και ενός δεύτερου αντίστοιχου εργοστασίου. Σκοπό λοιπόν ήταν να στεγάσει  επιχειρήσεις επεξεργασίας - συσκευασίας καπνού και αποθήκες καπνεμπόρων, αλλά κυρίως για να εξασφαλίσει τον έλεγχο της φορολογίας καπνού.

Γράφει χαρακτηριστικά η κ. Μαρία Δανιήλ, αρχιτέκτονας, ΜSc Ε.Μ.Π. Προστασία Μνημείων για την οικοδόμηση του Καπνεργοστασίου: «Το κτίσμα αποτελείται από τέσσερις πτέρυγες που κατασκευάστηκαν η κάθε μια ξεχωριστά με ενδιάμεσους αρμούς, είναι διώροφο με ημιυπόγειο και στεγάζεται με δώμα. Αναπτύσσεται σε τετράγωνη κάτοψη, διαστάσεων 84,20Χ87,15μ. περιμετρικά γύρω από ένα αίθριο εμβαδού 1100μ2 που καλύπτεται από ένα τζαμωτό στέγαστρο με μεταλλικό σκελετό κατασκευασμένο από την τότε Ελληνική Εταιρία Β.Ι.Ο. Η κάτοψη του κτηρίου σχεδιάστηκε σε απόλυτη συμμετρία, με τους εσωτερικούς κύριους χώρους ενιαίους. Τόσο το ισόγειο, όσο και ο όροφος διέθεταν πατάρια. Ο κατασκευαστικός κάνναβος που πραγματοποιήθηκε, επέτρεψε τις ευέλικτες τροποποιήσεις του κτηρίου ανάλογα με τις διάφορες χρήσεις που φιλοξένησε διαχρονικά.

Μορφολογικά διαμορφώθηκε κάτω από το πνεύμα του μοντερνισμού που εκφράστηκε μέσα από μια «πουριστική» φυσιογνωμία και λιτό διάκοσμο. Οι όψεις του οργανώνονται με γραμμική συνέχεια των ανοιγμάτων, στα περισσότερα των οποίων χρησιμοποιήθηκε η χαρακτηριστική για την εποχή τριπλή διάταξη. Ενδιάμεσα των ανοιγμάτων, οι παραστάδες που διατρέχουν αδιάσπαστες τους ορόφους τονίζουν την κατακόρυφη ανάπτυξη. Η στέψη του κτηρίου διαμορφώνεται με φαρδύ γείσο και στηθαίο. Κατασκευαστικά, το κτήριο ακολούθησε το πνεύμα της εποχής με τη χρησιμοποίηση σκελετού από οπλισμένο σκυρόδεμα γεγονός που επέτρεψε την υπεροχή των ανοιγμάτων σε βάρος της τοιχοποιίας.»

25 ελληνικές καπνοβιομηχανίες!

Το Καπνεργοστάσιο Αθηνών συστέγασε από την έναρξη λειτουργίας του το 1930 συνολικά περίπου 25 μικρές καπνοβιομηχανίες, οι τελευταίες από τις οποίες αποχώρησαν στις αρχές του δεκαετίας του 1990 (Πρώτη εγκαταστάθηκε η Καπνοβιομηχανία Λέρτα και τελευταία αποχώρησε η Καπνοβιομηχανία Αφοί Κωνσταντίνου (SANTE).

Με την επικράτηση όμως των ιδιωτικών καπνεργοστασίων και του μηχανοποίητου σιγαρέττου, το κτίριο άρχισε να ερημώνει και η ζήτηση για τους χώρους του να ελαττώνεται συνεχώς, με αποτέλεσμα το ¼ του κτηρίου, να παραχωρηθεί επί σειρά ετών στη Στρατιωτική Υπηρεσία Αθηνών, η οποία ανάλογα με τις ανάγκες κάθε εποχής στέγασε την Υγειονομική Υπηρεσία Στρατού, τη Στρατιωτική Καπνοβιομηχανία, στρατιωτικές φυλακές (1945-46), κατοικίες προσφύγων από τη Ρουμανία (1952) και άλλα.

Η Στρατιωτική Υπηρεσία έφυγε οριστικά τον Ιούλιο του 1963, αλλά και πάλι μεγάλο μέρος του κτηρίου θα διατεθεί σε διάφορες υπηρεσίες του Δημοσίου, άσχετες με την καπνική χρήση, όπως υπηρεσίες της Προεδρίας της Κυβερνήσεως, του Υπουργείου Οικονομικών και της Στατιστικής Υπηρεσίας Ελλάδος. Το 1989 το υπουργείο Πολιτισμού το χαρακτήρισε ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τον εξοπλισμό και το 2000 παραχωρήθηκε στη Βουλή των Ελλήνων. Το 2008 αποκαταστάθηκε η εξωτερική όψη και το 2016 η μεταλλική στέγη του αιθρίου. Σήμερα στον όροφο και σε ένα τμήμα του ισογείου στεγάζει το Τυπογραφείο και τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων.

Οι τοίχοι του στέγασαν τις ιστορίες των ανθρώπων

Μία άλλη ματιά, πιο ανθρώπινη, για τις ζωές των ανθρώπων που περνούσαν τις πύλες του επιβλητικού κτιρίου της Λένορμαν, διαβάζουμε στις γραμμές της μελετήτριας της τοπικής ιστορίας Γεωργίας Π. Ξάνθη:

«Η ζωή των καπνεργατών στο Δημόσιο Καπνεργοστάσιο της οδού Λενορμάν, τα ατέλειωτα καθημερινά 12ωρα με έναν αυστηρό εργοδότη, ήταν πολύ δύσκολη. Δεν προλαβαίνουν να πάρουν αναπνοή. Από την υπερεντατικοποίηση της δουλειάς έχουν καταντήσει εξαρτήματα των μηχανών. Μόλις πατήσεις στο καπνεργοστάσιο, σου κόβεται η ανάσα, νιώθεις ένα τσούξιμο στον λαιμό, αναπνέεις νικοτίνη, που προέρχεται από την κατεργασία του καπνού. Στο τμήμα της τσιγαροποίησης, ο θόρυβος που κάνουν οι μηχανές ξεπερνά κατά πολύ το επιτρεπόμενο όριο αντοχής. Το χειρότερο τμήμα, από άποψη συνθηκών δουλειάς, είναι η αποθήκη. Βρίσκεται στο υπόγειο του εργοστασίου και είναι  «ιδανικός» χώρος για τις εργάτριες που κόβουν τα σχοινιά από τα δέματα του καπνού. Εκεί μαραζώνουν τα κορίτσια· κορίτσια από τον Κολωνό, το Περιστέρι, τα Πετράλωνα, το Μπαρουτάδικο. Αν και η δουλειά τους είναι ιδιαίτερα ανθυγιεινή, δεν έχουν ενταχθεί στα ανθυγιεινά επαγγέλματα. Το κράτος, ο άμεσος εργοδότης, το Δημόσιο, μόνο γάλα μπορεί να προσφέρει. Η φυματίωση είναι η σκληρή αρρώστια που βασανίζει τους εργάτες. Τους βασανίζει και τους πεθαίνει. Το 1934, οι φυματικοί καπνεργάτες της Αθήνας κατέβηκαν σε απεργία πείνας, αφού από το υπουργείο Εργασίας υπήρχε η τέλεια εγκατάλειψη.

Κατά την περίοδο της Κατοχής, οι Γερμανοί κατακτητές χρησιμοποίησαν τους χώρους του κτιρίου. Κάποιοι έλεγαν φυλακές τα μπουντρούμια των υπογείων και άλλες μαρτυρίες αναφέρονται σε κάποια γερμανική υπηρεσία μεταγωγών. Ίσως αυτός να είναι και ο λόγος των ζημιών που προκλήθηκαν μετά την αποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων κατοχής από τους εξαγριωμένους πολίτες. Στις 4 Ιανουαρίου του 1945, ο Σκόμπι βομβαρδίζει τις λαϊκές συνοικίες της Αθήνας μέχρι τον Κηφισό. Το 4ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ έδινε μάχη από Λένορμαν, Ευκλείδου, Αίμωνος. Η συνοικία μας δοκιμάστηκε σκληρά – και φυσικά το καπνεργοστάσιο δεν θα γλίτωνε από τις εγγλέζικες βόμβες. Το 1948 ξεκινάει μια άλλη θλιβερή ιστορία, που «φιλοξενήθηκε» αναγκαστικά στο Κέντρο Περιθάλψεως Προσφύγων Κολοκυνθούς. Από τους στρατώνες του Σταθμού Λαρίσης μεταφέρθηκαν 52 οικογένειες Ελλήνων, άπορες και ανήμπορες. Μεταξύ αυτών και οικογένειες Ελλήνων από τη Ρουμανία και τη Ρωσία. Οι πρόσφυγες Έλληνες πήραν σπίτια στον Καρέα και στο καπνεργοστάσιο παρέμειναν οι άποροι Έλληνες, οι οποίοι δεν είχαν ποτέ σπίτια ή είχαν, αλλά καταστράφηκαν στον πόλεμο. Τα βοηθήματα και τα συσσίτια του Ερυθρού Σταυρού στο στενό του προαύλιο του καπνεργοστασίου, που χωρίζεται με συρματόπλεγμα και που πάνω του τεντώνονται πλυμένα ρούχα, σεντόνια, ένα πλήθος από μωρουδιακά, χωρίς διάκριση, παιδικό παιχνίδι και αρρώστιες, αχώριστα. Ήταν χάος και το χάος οι παλαιοί κάτοικοι το ονόμαζαν Δημόσιο Καπνεργοστάσιο. Πέρα από το συρματόπλεγμα λειτουργεί το καπνεργοστάσιο. Πριν από το συρματόπλεγμα λειτουργεί σκοτάδι ή το Κέντρο Περιθάλψεως Προσφύγων Κολοκυνθούς. Τον Ιανουάριο του 1964 ήλθε και η οριστική απόφαση για την αποχώρηση «εκ του Κέντρου Περιθάλψεως Προσφύγων Κολοκυνθούς και των υπολοίπων φτωχών οικογενειών». Υπήρχε ελπίδα άραγε;».

Η έκθεση σύγχρονης τέχνης «Portals/ Πύλη»

Στην κατεύθυνση της δημιουργικής πολιτιστικής αξιοποίησης των χώρων του Καπνεργοστασίου κινείται η νέα πρωτοβουλία, στη βάση της συνεργασίας της της Βουλής των Ελλήνων με τον Οργανισμό Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ. Μάλιστα με μία γενναία χρηματοδότηση 1 εκατ. ευρώ από το ΝΕΟΝ, το πρώην Καπνεργοστάσιο προβλέπεται να αναδειχθεί σε σύγχρονο πολιτιστικό πυρήνα και σκηνή για την ανάπτυξη νέων καλλιτεχνικών ιδεών. Το ΝΕΟΝ έχει αναλάβει τη συνολική αναβάθμιση χώρων του, όπως το αίθριο, το κτίριο του πρώην τελωνείου και την ισόγεια βόρεια-βορειοδυτική πτέρυγα. Υλοποιείται ένα εκτενές σχέδιο αναβάθμισης με επέκταση της εγκατάστασης του δικτύου ηλεκτρικού ρεύματος, αποκατάσταση του δικτύου ύδρευσης και αποχέτευσης, ενίσχυση του δικτύου πυρανίχνευσης και πυρόσβεσης, εγκατάσταση κατάλληλου εκθεσιακού τύπου φωτισμού, ολοκληρωμένου δικτύου Wi-Fi για το κοινό και τους επισκέπτες, βελτίωση του κλιματισμού, επέκταση του συστήματος ασφαλείας και προσβασιμότητα σε περισσότερους χώρους για άτομα με αναπηρία.

Επισκεφτήκαμε την έκθεση πριν από λίγες ημέρες. Όσο κι αν είναι εντυπωσιακό το κτίριο εξωτερικά, ειδικά μετά την αναπαλαίωση και τη βαφή του, το εσωτερικό είναι εκείνο που μιλάει στην ψυχή του επισκέπτη. Εντυπωσιακό, με ένα κεντρικό αίθριο από την τζαμένια οροφή του οποίου μπαίνει το φως και λούζει τους τοίχους, που άλλοι βάφτηκαν και άλλοι αφέθηκαν όπως ήταν, να θυμίζουν την παλιά μορφή του εργοστασίου. Ξεφτισμένα χρώματα, οι παλιές σκάλες μέσα στις αίθουσες, οι κολώνες υποστηλωμένες με σιδερένιες κατασκευές και η αίσθηση ενός παρελθόντος πολύ ζωντανού, αισθάνθηκα κάποιες φορές ότι θα ακούσω το κουδουνάκι του διαλείμματος των εργατών και θα τους δω να περνούν δίπλα μου με τις χαρακτηριστικές στολές τους, με τα λερωμένα χέρια και πρόσωπά τους. Ο αναγνώστης μου μπορεί να πάρει μια γεύση απ’ τις φωτογραφίες, αλλά η επιτόπια παρουσία δε συγκρίνεται επ΄ουδενί.

Όσον αφορά στην Έκθεση ΠΥΛΗ, κάποια εκθέματα μας εντυπωσίασαν, κάποια όχι. Κάποια πιο ταιριαστά στη φιλοσοφία της έκθεσης και σε ό,τι ανέμενα να δω, κάποια άλλα όχι. Ίσως τα κείμενα που συνόδευαν την έκθεση γεννούσαν περισσότερες προσδοκίες, απ’ όσα πρόσφεραν τα εκθέματα και τα έργα, ή ίσως η προσωπική μου ματιά δεν έκανε τους συνειρμούς και τις προεκτάσεις που αναμένονταν.

Μιλώντας πάντα υποκειμενικά και με την παραδοχή ότι η μοντέρνα τέχνη πάντα εγείρει συζητήσεις, περί της πρόσληψής της και του αισθητικού αποτελέσματος που προκαλεί.

Όπως και να έχουν τα πράγματα, το Καπνεργοστάσιο είναι ένας χώρος που αξίζει να επισκεφτεί κανείς, ανεξάρτητα από εκθέσεις ή άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Θα κλείσω αναφέροντας αποσπάσματα από  το κείμενο που συνοδεύει την έκθεση ΠΥΛΗ και θα προσκαλέσω τον αναγνώστη μας να την επισκεφτεί. Είναι μία πολύ καλή προσπάθεια. Η επαφή με την τέχνη απ’ τη μία, αλλά και η επαφή με την σύγχρονη τοπική ιστορία που καταπληκτικά αντιπροσωπεύει ο χώρος του Καπνεργοστασίου, μόνο επωφελής και ψυχαγωγική μπορεί να είναι.

«PORTALS-ΠΥΛΗ: Το εντυπωσιακά διαμορφωμένο αίθριο του ισογείου με την γυάλινη όροφη, μας εισάγει στην «αγορά» της έκθεσης με τίτλο Portals/Πύλη. Στον δημόσιο χώρο όπου μέσα από τα έργα συνυπάρχουν τα κοινωνικά κινήματα, οι συμβολικές χειρονομίες σχηματίζοντας κοινές μνήμες. Η έννοια της ισοτιμίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης, η συλλογικότητα, η πολιτιστική κατανόηση της ιστορίας και της πολιτικής, το κοινό παρελθόν, παρόν και μέλλον, μαζί με μια αίσθηση ανάτασης και ελπίδας για συνδιαμόρφωση του μέλλοντος διαπερνά όλη την έκθεση που καταλαμβάνει τις αίθουσες και τα πατάρια, τα λουτρά, το παλιό τελωνείο, τον περιβάλλοντα χώρο, τη στέγη/πρόσοψη του κτιρίου και τον Λόφο του Κολωνού. Φιλοξενεί έργα 59 καλλιτεχνών από 27 χώρες και 15 νέες αναθέσεις έργων από τον ΝΕΟΝ. Ανάμεσά τους, 18 Έλληνες καλλιτέχνες με νέα έργα.»

Πηγές:

-Monumenta.org

-ΝΕΟΝ.org 

- https://vidarchives.gr/reports/2017_11_923

Φωτογραφίες: Γιούλη Ηλιοπούλου