Γράφει η Γιούλη Ηλιοπούλου
«Η θεοποίηση της εκμετάλλευσης, εκθρόνισε τους θεούς» διάβασα χαρακτηριστικά σε μία παλαιά μελέτη για το θέμα του ποταμού Κηφισού, με το όνομα «Ζώνη προστασίας Κηφισού» που εκπονήθηκε από αρχιτέκτονες και ειδικούς του Οργανισμού Αθήνας και μου φάνηκε τόσο ταιριαστό. Ο ποταμός Κηφισός, ο θεός Κηφισός της αρχαιότητας, θυσιάστηκε χωρίς ενδοιασμό στο όνομα της ανάπτυξης. Σε μία θυσία όμως που θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί. Ή έστω να έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά, συμβατά με μία ολοκληρωμένη και φιλική απέναντι στο περιβάλλον παρέμβαση.
Ας δούμε τα πράγματα από την αρχή.
Είναι ο μεγαλύτερος ποταμός του λεκανοπεδίου της πρωτεύουσας.
Ο Κηφισός πηγάζει κυρίως από τις πλαγιές τη Πάρνηθας και της Πεντέλης. Στη ροή του ποταμού συμβάλλουν και παραπόταμοι από τον Υμηττό, το Ποικίλο όρος αλλά και το όρος Αιγάλεω. Δεχόμενος επιπλέον ποσότητα νερού από αρκετά ακόμη κλειστά ή ανοικτά ρέματα της Αθήνας, όπως το ρέμα του Προφήτη Δανιήλ στον Ελαιώνα, καταλήγει στο Φαληρικό όρμο, στο Σαρωνικό δίπλα στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας. Το μήκος του από το Κρυονέρι μέχρι το Φάληρο είναι περίπου τριάντα χιλιόμετρα αλλά το συνολικό μήκος των παραχειμμάρων του υπερβαίνει τα 150 χιλιόμετρα.
Διέρχεται μέσα από τουλάχιστον δέκα περιοχές της Αττικής και σε αυτόν οφείλεται το μεγαλύτερο μέρος του φυσικού πλούτου της μεγαλούπολης όντας ένα φυσικό ποτάμιο οικοσύστημα. Παράλληλα είναι πολύ σημαντικός από υδραυλική άποψη για την Πρωτεύουσα αφού δίνει διέξοδο σε τεράστιο όγκο υδάτων.
Επίσης ο Κηφισός λειτουργεί ως φυσικός αγωγός εξαερισμού του λεκανοπεδίου, δίνοντας ταχύτητα και κατευθύνοντας τους βόρειους ανέμους, καθαρίζοντας έτσι την επιβαρυμένη ατμόσφαιρα της πρωτεύουσας.
Όμως ο Κηφισός δεν είχε παρόμοια τύχη με τους μεγάλους ποταμούς άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Ποιος από τους κατοίκους της τσιμεντοποιημένης Αθήνας δεν θα ήθελε έναν Σηκουάνα ή έναν Τίβερη, να τη διαρρέει; Ο Κηφισός ήταν ένα ποτάμι με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος και ένα «δυνάμει» σημείο τεράστιας περιβαλλοντικής σημασίας. Είναι ένα προνόμιο του Λεκανοπεδίου. Παρόλα αυτά δέχτηκε βάναυση κακοποίηση που μετέτρεψε την εικόνα του σε ένα ποτάμι νεκρό και επικίνδυνο πολλές φορές για ό,τι και όσους βρίσκονται κοντά του.
«Πολύτροπες»…επιθέσεις
Ο Κηφισός ήταν και ένα από τα πρώτα στοιχεία του φυσικού πλούτου της Αττικής που επλήγησαν από την οικοδομική φιλοσοφία που αναπτύχθηκε στη νεότερη Ελλάδα.
Γύρω από τον ποταμό έχουν ξεφυτρώσει ποικίλες επαγγελματικές, βιοτεχνικές και βιομηχανικές δραστηριότητες που λειτουργούν χωρίς προσοχή και ευθύνη σε ένα άναρχο, βιομηχανικό πάρκο. Και το χειρότερο είναι πως δεν έχει καταρτιστεί σχέδιο διευθέτησης των εκτάσεων αλλά ούτε και σχέδιο απορροής των αποβλήτων τα οποία εξ΄ ολοκλήρου καταλήγουν στον ποταμό- οχετό.
Τσιμεντοποίηση κάθε γωνιάς, ανάπτυξη με κάθε κόστος και άναρχη δόμηση. Μεγάλο τμήμα του ποταμού έχει υποστεί τεράστιες αλλοιώσεις όπως εκχερσώσεις, πυρκαγιές, μπαζώματα, καταπατήσεις και επεμβάσεις από μεγάλα τεχνικά έργα. Από το 1937 και έπειτα γενικεύτηκε η ιδέα να καλύπτονται φυσικά ρεύματα για λόγους κυκλοφοριακούς. Ένας δρόμος ήταν πολύ πιο εύκολο και οικονομικό να κατασκευαστεί πάνω σε ρέμα, χωρίς κατεδαφίσεις και απαλλοτριώσεις. Και επειδή η περιβαλλοντική πλευρά τοποθετείται σκάλες χαμηλότερα από εκείνη της «ανάπτυξης» και του κέρδους, ο Κηφισός άρχισε να εξαφανίζεται από τον χάρτη..
Κάτω από την οδό Μιχαλοκοπούλου, την Καλλιρόης, τη Χαμοστέρνας, την Ούλωφ Πάλμε στου Ζωγράφου, τη Φαλήρου στον Πειραιά ρέουν οι παραπόταμο του Κηφισού και του Ιλισού, του άλλου μεγάλου ποταμού της Αθήνας.
Η κεντρική λεωφόρος του Λεκανοπεδίου, η εθνική οδός Αθηνών- Λαμίας χαράσσεται επάνω στον ποταμό και στο νότιο τμήμα του από τις Τρεις Γέφυρες μέχρι και την εκβολή του, με έργο που ξεκίνησε το 1996, καλύφθηκε από υπερυψωμένο αυτοκινητόδρομο, τη λεωφόρο Κηφισού.
Ένα άλλο μείζον πρόβλημα πέραν της ρύπανσης των υδάτων και κατ’ επέκταση της ρύπανσης του Σαρωνικού, είναι και η απόρριψη μπαζών και στερεών απορριμμάτων καθώς μειώνεται η διατομή του ποταμού, αλλοιώνεται η μορφολογία του και δημιουργούνται κίνδυνοι απόφραξης.
Πολιτικές ευθύνες και Προεδρικό Διάταγμα που έμεινε στα…χαρτιά
Ο Κηφισός θα μπορούσε να είναι το σημείο κατατεθέν της Αθήνας, ένας αντίστοιχος Σηκουάνας, Τίβερης ή Τάμεσης. Οι πολιτικές όμως επιλογές είχαν διαφορετικούς προσανατολισμούς. Με την απελευθέρωση και τη δημιουργία του ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους η ανάπτυξη καθορίζει και την τύχη του φυσικού περιβάλλοντος. Άλλωστε ιδιαίτερα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και την αλματώδη αύξηση του πληθυσμού η ανάγκη για ανάπτυξη του αστικού ιστού ήταν τεράστια, με αποτέλεσμα οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις της Δυτικής Αθήνας, το Περιστέρι και ο Ελαιώνας να απαλλοτριωθούν και να μετατραπούν σε συνέχεια της πόλης. Η διαδικασία αστικοποίησης συνεχίστηκε από όλες τις επόμενες κυβερνήσεις του Ελληνικού κράτους και ο φυσικός πλούτος εξαφανίστηκε. Μαζί και ο ποταμός. Το 1994 η κατάσταση του Κηφισού ήταν τόσο άσχημη ώστε επιτέλους εκδόθηκε Προεδρικό Διάταγμα για τη διαφύλαξή του. Σύμφωνα με αυτό έχουν θεσπιστεί Ζώνες Προστασίας γύρω από τον ποταμό, συνολικής έκτασης 12.500 στρεμμάτων. Βέβαια ποτέ το Διάταγμα δεν εφαρμόστηκε, παρά έμεινε στα χαρτιά με τους πολιτικούς υπευθύνους να μη δίνουν σημασία σε ένα ζήτημα μείζονος σημασίας. Φυσικά καμία σημασία δεν έχει δοθεί και στην ιστορική- αρχαιολογική διάσταση του ποταμού.
Ανεξέλεγκτη και επικίνδυνη μόλυνση
Μαυρισμένα νερά και δυσβάσταχτες οσμές είναι πλέον τα χαρακτηριστικά του ποταμού σε πάρα πολλά σημεία του.
Τρομακτικά είναι τα αποτελέσματα των μετρήσεων στα νερά του Κηφισού όσον αφορά στα επίπεδα μόλυνσης. Σύμφωνα με παλαιότερη έρευνα που διεξήγαγε το ΠΑΚΟΕ (Πανελλήνιο Κέντρο Οικολογικών Ερευνών) για λογαριασμό της ΕΥΔΑΠ για τον Κηφισό και τον Ιλισό, οι δύο μεγάλοι ποταμοί είναι εκτεταμένα μολυσμένοι. Το τμήμα του Κηφισού ποταμού που ελέγχθηκε ήταν περίπου 4,9 χιλιόμετρα από τις εκβολές στο Φάληρο μέχρι τη γέφυρα Ροσινιόλ. Οι τιμές του οξυγόνου είναι πάνω από τα επιτρεπόμενα όρια, σε ποσοστά που φτάνουν και το 1.100% ! εξίσου τρομακτικές και οι μετρήσεις για τα βαρέα μέταλλα, χρώμιο, μόλυβδο και χαλκό αλλά και τα κολοβακτηρίδια και εντερόκοκκους να ξεπερνούν κατά πολύ τα όρια. Όλα αυτά αποδεικνύουν ότι εκτός των βιομηχανικών αποβλήτων μέσα στον ποταμό καταλήγουν και αστικά λύματα!
Επισημάνθηκε επίσης μετά την έρευνα ότι από τους 36 αγωγούς που εντοπίστηκαν, οι 22 αδειάζουν στον Κηφισό απόβλητα κάτι που σημαίνει ότι είναι συνδεδεμένες παράνομα 120 τουλάχιστον βιομηχανίες.
Και φυσικά όπως προαναφέραμε όλα αυτά τα στοιχεία καταλήγουν στη θάλασσα! Δε χρειάζεται μεγάλη φαντασία για να αντιληφθούμε την επίδρασή τους στο θαλάσσιο, παράκτιο οικοσύστημα!
Στην εποχή μας, πιο φανερά και απειλητικά από όλες τις φορές, γίνεται ολοφάνερη η τρομακτική επέμβαση του ανθρώπου στο φυσικό του περιβάλλον. Ο Κηφισός είναι μόνο μια πλευρά της εκτεταμένης καταστροφής. Είμαστε αντάξιοι του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζούμε. Είναι θέμα επιλογής και προτεραιοτήτων!
Ο ποταμός μέσα στον… ρου της Ιστορίας
Στα αρχαία χρόνια όταν ο Κηφισός ποταμός είχε πολλά νερά και συνεχή ροή τον τιμούσαν σαν θεό. Η λατρεία του υπήρχε στο Φάληρο και στον Ωρωπό. Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις ο Κηφισός ήταν ο τόπος απαγωγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα. Μάλιστα αυτός αναπαριστάται στο αριστερό άκρο του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα που σήμερα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Ο ποταμός αναφέρεται και από τον αρχαίο τραγικό ποιητή Σοφοκλή σε χορικά των τραγωδιών του «Μήδεια» και «Οιδίπους επί Κολωνώ». Η Ακαδημία του Πλάτωνα στην κοιλάδα του Κηφισού ήταν ένας δενδρόκηπος με φροντισμένες δενδροστοιχίες. Οι πλάτανοι μάλιστα της Ακαδημίας είχαν πάρει τον 1ο μ.Χ. τέτοια ανάπτυξη, ώστε να θεωρούνται επιστημονικό αξιοπερίεργο. Ο Πλάτων ζούσε σε έναν κήπο κοντά, όπου και δίδασκε. Ο Κηφισός είχε τις εκβολές του μέσα στο αρχαίο λιμάνι του Κάνθαρου, το σημερινό εμπορικό λιμάνι του Πειραιά.
Τον 5ο π.Χ. αιώνα οι Αθηναίοι στα πλαίσια της ναυτικής πολιτικής του Περικλή και του Θεμιστοκλή κατασκευάζουν τα Μακρά Τείχη, ένα μεγάλο οχυρωματικό έργο. Αυτά διασχίζουν σε ευθεία γραμμή την πεδινή ζώνη του Κηφισού, ενώνοντας την πόλη των Αθηνών με το επίνειό της. Η «διάβαση του Κηφισού» του οποίου η κοίτη διασταυρωνόταν με τα Μακρά Τείχη και τις οδούς Αθηνών- Πειραιά, αποτελεί σημείο αναφοράς σε αρχαία κείμενα και μνημεία.
Στο Περιστέρι υπήρχε μεγάλος …υδροβιότοπος!
Η περιοχή του Περιστερίου κατά την αρχαιότητα αποτελούσε τμήμα του Ελαιώνα των Αθηνών που διέσχιζε ο Κηφισός. Εκεί υπήρχε πλουσιότατο φυτικό και ζωικό βασίλειο αφού ζούσαν αγριοπούλια, πάπιες, ψάρια, βάτραχοι, χελώνες, αλεπούδες, λαγοί, διάφορα ημιάγρια ζώα και φύτρωναν τριγύρω κάθε είδους φυτά. Σε ορισμένα σημεία ήταν πλεύσιμος. Ο Περιηγητής Παυσανίας αναφέρει ότι σε κάποια σημεία αλιεύονταν και χέλια!
Ο ποταμός είχε αξιοποιηθεί στην εποχή του αυτοκράτορα Αδριανού όταν κατά μήκος του κατασκευάστηκε το πρώτο οργανωμένο υδρευτικό σύστημα για την άνυδρη Αθήνα. Η δεξαμενή ενισχυόταν από τα πολλά ρέματα του Πεντελικού και της Πάρνηθας, με αφετηρία τη σημερινή Νέα Πεντέλη, διέλευση από Χαλάνδρι, Κηφισιά και Αχαρνές και τέρμα την Πλατεία Δεξαμενής στο σημερινό Κολωνάκι.
Μέχρι και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στα νερά του ποταμού συνήθιζαν να κάνουν και μπάνιο!
Ο Κηφισός όμως αποτελούσε και φόβητρο κάθε φορά που έντονη βροχόπτωση τον έκανε να αγριεύει και να προκαλεί πλημμύρες με εκτεταμένες ζημιές και ανθρώπινες απώλειες, μέχρι το 2000 ώσπου πλέον μπαζώθηκε πλήρως. Πολλές οι φορές που ανθρώπινες ζωές χάθηκαν ελλείψει διευθέτησης του ρεύματος του ποταμού. Ενδεικτικά αναφέρω ημερομηνίες: Το Νοέμβριο του 1896 μια πλημμύρα είχε 17 νεκρούς, το 1961 40 νεκρούς, το 1977 36 νεκρούς και 11 νεκρούς το 1994.
