Της Γιούλης Ηλιοπούλου
Στα δυτικά του δήμου Αθηναίων, κοντά στον κόμβο με την Λεωφόρου Κηφισού με την Ιερά Οδό βρίσκεται ο Ελαιώνας, μία κατεξοχήν βιομηχανική περιοχή- 9.500 περίπου στρεμμάτων- και απ' τις πιο υποβαθμισμένες ζώνες του δήμου Αθηναίων. Βιομηχανικά κτίρια, άναρχη δόμηση, εγκαταλελειμμένες εγκαταστάσεις, αποθήκες, κενές ή αναξιοποίητες εκτάσεις, ελάχιστοι κάτοικοι και γενική εικόνα εγκατάλειψης.
Η αναβάθμιση και η ανάπλασή του έχει απασχολήσει πολλές φορές την Πολιτεία, με τις κυριότερες προτάσεις να κάνουν λόγο για διάνοιξη νέων δρόμων για να διευκολυνθεί η εγκατάσταση επιχειρήσεων και μία γενικότερη αποβιομηχάνιση. Σημαντικό σχέδιο είναι και η πρόβλεψη για τη δημιουργία του γηπέδου του Παναθηναϊκού στον Βοτανικό αλλά και η δημιουργία ενός μεγάλου μητροπολιτικού πάρκου στα όρια της Αθήνας.
Σε φάση πραγμάτωσης βρίσκεται επίσης η δημιουργία του νέου σταθμού των υπεραστικών λεωφορείων, κάτι που σίγουρα θα αλλάξει τη φυσιογνωμία του χώρου.
Η συγκεκριμένη τοποθεσία όμως έχει μία πολύ παλιά ιστορία. Ας τη γνωρίσουμε.
Η περιοχή του Ελαιώνα, όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς, πήρε το όνομά της από το δέντρο της ελιάς. Πιο συγκεκριμένα και όπως μαρτυρούν οι αρχαιολογικές πηγές, κατά την αρχαιότητα αποτελούσε κατάφυτη έκταση από ελαιόδεντρα. Μία ελαιόφυτη κοιλάδα που εκτεινόταν από τους πρόποδες της Πάρνηθας, της Πεντέλης και του Υμηττού και έφτανε μέχρι το Δαφνί, τον Πειραιά και το Φάληρο, ακολουθώντας παράλληλη πορεία με τον Κηφισό, το σημαντικότερο ποτάμι της Αττικής. Ο κυρίως ελαιώνας εκτεινόταν στο βόρειο τμήμα αυτής της κοιλάδας, φτάνοντας νότια μέχρι την Πέτρου Ράλλη. Εκτός από τα χιλιάδες ελαιόφυτα στρέμματα, η κοιλάδα αυτή στο βόρειο τμήμα της περιλάμβανε πολλούς βοσκότοπους, καλλιέργειες αμπελιών και δημητριακών και ανθοκαλλιέργειες παράπλευρα στις όχθες του ποταμού. Στον χώρο αυτό βρισκόταν και η ελιά του Πλάτωνα και εμφανής ήταν ο ιερός του χαρακτήρας.
Τα ιερά δέντρα στην αρχαιότητα
Αξίζει, ως παρέκβαση, να αναφέρουμε και τα εξής για τα δέντρα και το πώς αυτά αντιμετωπίζονταν κατά την αρχαιότητα.
Είναι αξιοσημείωτο ότι οι αρχαίοι Έλληνες, σύμφωνα με παραδόσεις, από την ανατολή ίσως, θεωρούσαν ορισμένα δένδρα ως σύμβολα-διαδόχους αντίστοιχων θεϊκών όντων. Πρόκειται για τα εξής:
• Αγριελιά (Olea europaea v. sylvestris)
• Δάφνη Aπόλλωνος (Laurus nobilis)
• Δρυς (Αριά, Βελανιδιά) (Quercus ilex)
• Ελιά (Olea europaea v. oleaster)
• Ερυθρελάτη, Έλατο (Picea abies)
• Κυπάρισσος η αειθαλής (Cupressus sempervirens)
• Λεύκη (Populus nigra)
• Πλάτανος (Platanus sp.)
• Τάξος (Taxus sp.)
• Φοίνιξ δακτυλοφόρος (Phoenix dactylifera)
• Φοίνιξ Θεοφράστη (Phoenix Theophrastii)
Πιθανώς κάθε δείγμα αυτών των ειδών αποτελούσε αντικείμενο λατρείας. Για τον λόγο αυτό, έως και ολόκληρα δάση καθιερώθηκαν ως ιερά. Κατά τη διαδικασία της ανάπτυξης των αρχαίων αστικών κέντρων, ο άνθρωπος θέλησε να μεταφέρει τα δέντρα αυτά κοντά στον τόπο κατοικίας του. Έτσι διαμορφώθηκαν μνημεία εντός και εκτός των αστικών ιστών καθώς και ιερά άλση ως ενιαίοι χώροι πρασίνου. Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτές οι πρώτες φυτεύσεις στην αρχαία Ελλάδα είχαν αποκλειστικά θρησκευτικό-λατρευτικό χαρακτήρα.
Η ελιά επίσης αποτελούσε βασικό γνώρισμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, αφού προσφερόταν ως έπαθλο των νικητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ανέκαθεν η ελιά αποτελούσε το σπουδαιότερο καρποφόρο δένδρο της Αττικής. Η καλλιέργειά της χρονολογείται από τον 6ο αιώνα π.Χ. O Δίων Χρυσόστομος γράφει ότι η Αττική ήταν άδενδρη έως εκείνη την εποχή, όταν με ειδική διαταγή του Πεισίστρατου άρχισε η φύτευση ελιών, για την προστασία των οποίων είχε θεσπιστεί και ειδική νομοθεσία από το αθηναϊκό κράτος.
Κατά την Οθωμανική αυτοκρατορία οι ελιές και τα χωράφια ήταν ιδιοκτησία των πλούσιων οικογενειών της Αθήνας που κατοικούσαν γύρω από την Ακρόπολη και στα χωράφια είχαν τις εξοχικές τους κατοικίες. Οι Αθηναίοι πότιζαν τις ιδιοκτησίες τους με τα νερά του Κηφισού. Αναφορές του περιηγητή Ράνδολφ, τον 17ο αιώνα περιγράφουν ένα πυκνό δάσος στο δυτικό κυρίως μέρος της πόλης, με έκταση 6 μίλια μήκος και 2 πλάτος. Κατά το έτος 1671, υπήρχαν περίπου 50.000 ελαιόδεντρα, σε όλη την πόλη, με αξιοσημείωτη εξαγωγή λαδιού και ελιάς. Εκτός της υποχρεωτικής ποσότητας εξαγωγής κάθε χρόνο στην Κωνσταντινούπολη, που κυμαινόταν μεταξύ 3.000 μέχρι 9.000 οκάδων, εξήγαγαν λάδι και ελιές ως και στη Μασσαλία.
Το 1830 είναι η αρχή για τη σύγχρονη ιστορία του Ελαιώνα, με το πρωτόκολλο της ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους. Ο Ελαιώνας τότε βρισκόταν, όπως και η υπόλοιπη απελευθερωμένη Ελλάδα, σε κατάσταση εγκατάλειψης, με τη μεγαλύτερη έκτασή του καμένη και τις καλλιέργειες κατεστραμμένες. Συγκεκριμένα, πηγές αναφέρουν ότι είχαν καεί 150.000 ελαιόδεντρα από τον Κιουταχή Ρεσίτ Πασά κατά την πολιορκία των Αθηνών.
Αξιοσημείωτη ήταν η ανάπτυξη της περιοχής, που συμβάδισε με τη γενικότερα ανάπτυξη της Αθήνας από τον Σταμάτη Κλεάνθη (για την ιστορία, το 1832 ο Κλεάνθης και ο Σάουμπερτ πήραν εντολή να συντάξουν το πολεοδομικό σχέδιο της Αθήνας. Τον Φεβρουάριο του 1833 το παρέδωσαν στον Όθωνα και τον Ιούνιο του ίδιου έτους το σχέδιο εγκρίθηκε, με μικρές τροποποιήσεις. Ήταν ένα σχέδιο πρωτοποριακό για την εποχή του και άκρως διορατικό, καθώς τοποθετούσε σε σωστές βάσεις τη μελλοντική πολεοδομική ανάπτυξη της πρωτεύουσας), με την περιοχή να δέχεται εγκαταστάσεις κατοίκων με διαφορετικές ασχολίες και την ίδρυση πολλών βιοτεχνιών ήδη από το 1834, όπως πλινθοποιείων και ασβεστοκαμίνων.
Οι πηγές και οι μαρτυρίες
«Από τον Πειραιά και το Φάληρον προχωρούσαν προς το άστυ τα ελαιόδενδρά μας και κατελάμβαναν όλη την κοιλάδα των Αθηνών, τον Λόγγο, κατόπιν δε ετρέποντο δια πλαγιοδρομιών προς τον Υμηττόν, προς τον Βριλησσόν, προς την Πάρνηθα, και σκιάζοντα εκατέρωθεν τον Αιγάλεω έφθαναν εις το Δαφνί και κατέληγαν εις την θάλασσαν της Σαλαμίνος.
Εγνώριζαν (οι ελιές) δε πολύ καλά και το μεταξύ του Υμηττού και του Πεντελικού άνοιγμα και δι’ αυτού εξεχύνοντο εις όλην την πεδιάδα της Αττικής, εις όλα τα Μεσόγεια και το Κατάδεμα.
Και είναι αληθινόν καμάρι ακόμη και τώρα ο ελαιών του Γέρακα, με όλον το αντικαλλιτεχνικόν τετραγώνισμα μερικών κορυφών, ακατάλληλων δια την Αττικήν, εις την οποίαν απ’ αιώνων μόνον ραβδίζουν και δεν ακρωτηριάζουν τα ελαιόδεντρα.»
Το παραπάνω απόσπασμα είναι του Δ. Καμπούρογλου από την κατάσταση της Αθήνας κατά το έτος 1920. Από τις αναφορές για εκείνη την εποχή, ο Ελαιώνας παρουσιάζεται ως μια περιοχή αρκετά μικρότερη από ό,τι τον προηγούμενό του αιώνα, με μόνο άθικτο πια τμήμα εκείνο της Ιεράς Οδού.
Η τεράστια έκταση του Ελαιώνα Αθηνών απεικονίζεται πιστά και στους χάρτες-σκαριφήματα από διάφορους περιηγητές που επισκέπτονταν την Αθήνα, όπως π.χ. των Sommer, Aldenhoven, Leake και Lenormand. Συγκεκριμένη αποτύπωση των καλλιεργειών έγινε στον πρώτο Τοπογραφικό Χάρτη της Αττικής (1874), ο οποίος συντάχθηκε σε κλίμακα 1:25.000 από τον W.A. Kaupert (εικ. 1), ενώ το 1836 ο Ελαιώνας απεικονίζεται σε μοναδική τελειότητα στο «Πανόραμα των Αθηνών» του Ferdinand v. Stademann (εικ. 2)
Οι πρόσφυγες και οι αλλαγές
Μετά το 1922 η πολεοδομική κατάσταση της Αθήνας αλλάζει ριζικά. Η αναγκαστική εγκατάσταση των προσφύγων, ιδίως του πιο εξαθλιωμένου τμήματός τους, γίνεται στο δυτικό Λεκανοπέδιο. Η αύξηση του πληθυσμού είναι ραγδαία και η οικοδόμηση γίνεται εντατικά για να καλύψει τις ανάγκες των προσφύγων. Η βιομηχανία αναπτύσσεται και τα εργοστάσια εγκαθίστανται κυρίως στην Πειραιώς και στο Μοσχάτο, αλλά και στον Ρέντη.
Προφανώς όλη αυτή η διαδικασία θα γίνει με την παράλληλη υποχώρηση της γεωργικής γης, των δασών, των κήπων (εκτός των αρδευόμενων και των λαχανόκηπων, που επιβιώνουν μέχρι την πρώτη μεταπολεμική εποχή) και των βοσκότοπων.
Μέχρι και τη δεκαετία του 1950 και μετά έχουμε τη σταδιακή μετεγκατάσταση ελαιοτριβείων, σαπωνοποιείων και βυρσοδεψείων σε όλη την έκταση του Ελαιώνα από την κεντρική περιοχή της Αθήνας και οι ποικίλες δραστηριότητές τους υποβάθμισαν την ποιότητα ζωής και την αισθητική του. Οι βιομηχανίες εκτελούσαν τη λειτουργία τους με συχνά καταστροφική επιβάρυνση του περιβάλλοντος, εκμεταλλευόμενες την κοίτη του Κηφισού ποταμού για την απόρριψη κάθε είδους ανεξέλεγκτων ρύπων που καταστρέφουν το περιβάλλον.
Σήμερα ο Ελαιώνας βρίσκεται σε φάση αναδιαμόρφωσης έστω εν μέρει.
Φυσικά, το αρχαίο κάλλος δεν υπάρχει. Οι χιλιάδες ελιές του αρχαίου Ελαιώνα έχουν περάσει στην ιστορία, όπως ακριβώς και μεγάλο μέρος του περιβαλλοντικού πλούτου της περιοχής του παρελθόντος, στο όνομα της ανάπτυξης και της «προόδου». Απλά ας αναρωτιόμαστε κάθε τόσο- ως τροφή για σκέψη- για ποια πρόοδο μιλάμε…
Πηγές:
-«Ανάδειξη του ιστορικού Eλαιώνα των Αθηνών», Αλέξανδρος Μποφίλιας, Αρχιτέκτων Μηχανικός Τοπίου
- Δ. Καμπούρογλου, Ο Ελαιών των Αθηνών, 2007. Αναδημοσίευση: Καμπούρογλου, Δ. 1920. Ο Αναδρομάρης της Αττικής. Εταιρεία Αρχειακών Μελετών και Εκδόσεων
Φωτο: Άποψη της Αθήνας από τον Ελαιώνα (1817-1818), Υδατογραφία του William Page. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη
