Γράφει η Ελισάβετ Σταματίου
Η εφημερίδα μας, με κάθε δυνατό τρόπο, αναδεικνύει τα θέματα των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων. Παρακολουθεί με μεγάλο ενδιαφέρον τα έργα και τα προγράμματα που απευθύνονται στους ευπαθείς συμπολίτες μας. Στο πλαίσιο αυτό, η Ελισάβετ Σταματίου, αποφάσισε να συνομιλήσει με τον Θεοδόση Γκελτή, έναν εξαιρετικά δραστήριο Περιστεριώτη, με στόχο να αποσαφηνιστεί το περιεχόμενο του επαγγέλματος του «κοινωνικού λειτουργού» που αποτελεί κρίσιμο κομμάτι της αλυσίδας κοινωνικής αλληλεγγύης.
Οι περισσότεροι φαντάζονται τον Κοινωνικό Λειτουργό ως κάποιον που απλώς "βοηθάει". Πώς θα περιγράφατε την καθημερινότητά σας με τρόπο που να δείχνει τη δυναμική και τις δυσκολίες του ρόλου σας;
Ο κοινωνικός λειτουργός εργάζεται με ανθρώπους που βιώνουν ακραίες προκλήσεις. Παρά τις επιμέρους διαφορές των ανθρώπων που εξυπηρετεί, υπάρχει μια κοινή συνισταμένη, αυτή της φτώχειας, του κοινωνικού αποκλεισμού και του ρατσισμού. Ο κοινωνικός λειτουργός εργάζεται σε κοινωνικές υπηρεσίες που οι άνθρωποι έχουν οδηγηθεί εκεί – ακούσια ή εκούσια - αδυνατώντας να απολαύσουν τα δικαιώματά τους πλήρως. Εκεί παρεμβαίνει ο κοινωνικός λειτουργός. Ακούει τις ανάγκες, τις ιστορίες και την εκδοχή των ανθρώπων. Συμπληρώνει το λεγόμενο «κοινωνικό ιστορικό». Μεταφράζει και κωδικοποιεί σε κείμενο την αφήγησή τους. «Αφηγούμαστε για να υπάρχουμε» με τα λόγια του Μελούτσι. Προσπαθεί να σπάσει την κουλτούρα της σιωπής στην οποία έχουν καταβυθιστεί οι κοινωνικά καταπιεσμένοι. Ακούει και παρεμβαίνει. Όχι με έναν τρόπο τυχαίο, αλλά με έναν τρόπο συντεταγμένο, επιστημονικό και συνεκτικό. Καταρτίζει ένα πλάνο παρέμβασης σε απάντηση των αναγκών που μένουν διψασμένες. Συνεργάζεται με τους/τις επιστήμονες της ομάδας, αντλεί από τις θεωρίες της κοινωνικής εργασίας και προσαρμόζεται στο άτομο που έχει δίπλα του. Στην παρέμβαση του εκκινεί από κάποιες θεμελιώδεις παραδοχές: Η ανθρώπινη ζωή είναι ένα πολυσύχναστο σταυροδρόμι στο οποίο συμπλέκονται ποικίλες ιεραρχήσεις: φύλο, φυλή, τάξη, αρτιμέλεια, σεξουαλική ταυτότητα και ταυτότητα φύλου. Η ανθρώπινη εμπειρία είναι ποτισμένη και διάτρητη από τη βία των εξουσιαστικών αυτών μηχανισμών. Ταυτόχρονα, η ανθρώπινη εμπειρία γεννά αντιστάσεις, αναδιατάξεις και προχωρήματα. «Όπου υπάρχει εξουσία, υπάρχει και αντίσταση» θα έλεγε ο Φουκό. Ο κοινωνικός λειτουργός συνδέει τους ανθρώπους, αναγνωρίζει ότι η απάντηση στην κοινωνική καταπίεση είναι οι ανθρώπινες κοινότητες. Διασυνδέει τους ανθρώπους με υπηρεσίες, προγράμματα, συλλογικότητες και κοινότητες. Ενδυναμώνει τους ανθρώπους μέσα από τις κοινότητες τους. Για τον κοινωνικό λειτουργό η διεκδίκηση δεν είναι ταμπού. Εμφυσεί την μαχητική στάση απέναντι στην ζωή κάνει τους ανθρώπους να δουν τα κοινωνικά δεσμά τους και τους καλεί σε μια συλλογική αποτίναξή τους.
Ποιο ήταν το πιο δύσκολο αλλά και πιο ουσιαστικό περιστατικό που διαχειριστήκατε στη δουλειά σας — και τι σας έμαθε για τον εαυτό σας;
Θα είναι δύσκολο να διαλέξω ένα ουσιαστικό ή ένα δύσκολο περιστατικό. Εργάζομαι, όπως σας είπα με ασυνόδευτους ανήλικους αιτούντες άσυλο και πρόσφυγες. Έφηβοι που βιώσαν εκτοπισμό, αποχωρισμό, βία (θεσμική και διαπροσωπική). Η προσπάθεια να ενδυναμώσεις τα παιδιά αυτά είναι από μόνη της μια πρόκληση. Θα σας μιλήσω από την εμπειρία μου.
Δύσκολο είναι να αποχωρίζεσαι ένα παιδί από τις υπηρεσίες σου γνωρίζοντας ότι δεν υπάρχει επαρκές πλαίσιο θεσμικής προστασίας μετά από εσένα. Δύσκολο είναι να βλέπεις με τα μάτια σου ότι ένα παιδί έφτασε 16 ετών για να φάει ένα γλυκό που για σένα είναι ευτελές. Δύσκολο είναι να βλέπεις ένα παιδί ότι πηγαίνει στο σχολείο μετά από την ενθάρρυνσή σου και εκεί βιώνει τον αποκλεισμό λόγω της φυλής και της τάξης του. Δύσκολο είναι να περιμένεις στο μετρό μαζί με το παιδί που υποστηρίζεις και να βλέπεις να το σταματάει η αστυνομία και στην ερώτησή του γιατί εμένα από όλους τους επιβάτες η ειλικρινής απάντηση να είναι επειδή είσαι μαύρος. Δύσκολο είναι να πεις σε έναν έφηβο ότι οι ανάγκες του για ορθοδοντική δεν καλύπτονται από το δημόσιο σύστημα υγείας.
Είναι όμως ουσιαστικό να γράφεις αφηρημένος στον υπολογιστή και να σε ξαφνιάζει η αγκαλιά που σου έδωσε ένα παιδί. Είναι ουσιαστικό να έχεις δώσει αγώνα για να πάρει ένα παιδί αθλητική υποτροφία και τελικά να γυρίζει με ένα πανευρωπαϊκό μετάλλιο. Να γιορτάζεις τη νίκη του εν τη απουσία της οικογένειας. Ουσιαστικό είναι να κερδίσεις το ντροπαλό παιδί που είναι χωμένο κάτω από τα παπλώματά του ώστε να έρθει μαζί σου την πρώτη του βόλτα στην Αθήνα. Να του δείχνεις το Θησείο, το Μοναστηράκι και την Πλάκα. Ουσιαστικό είναι να κάνεις ένα πονεμένο παιδί να γελάσει. Ουσιαστικό είναι να συνοδεύσεις ένα παιδί στο νοσοκομείο και να είσαι ο μόνος ενήλικας που η ζωή του κλήρωσε να έχει δίπλα του. Ουσιαστικό είναι να οδηγείς τα παιδιά που έχουν βιώσει θεσμική βία στα έδρανα της βουλής και να τους μιλάς για τη δημοκρατία.
Πολλοί λένε πως χρειάζεται "γερό στομάχι" για να αντέξει κανείς την ψυχολογική πίεση του επαγγέλματος. Πώς φροντίζετε την ψυχική σας ανθεκτικότητα;
Το μοίρασμα είναι το αντίδοτο στον πόνο που σου δημιουργείται κατά την επαφή με τον ανθρώπινο πόνο και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Η συλλογικότητα, η σύνδεση, η ομάδα είναι το στομάχι μου.
Μοιράζομαι με τους επαγγελματίες με τους οποίους συνεργάζομαι συναισθήματα, σκέψεις και προβληματισμούς. Συμμετέχω ενεργά στον επιστημονικό φορέα των Κοινωνικών Λειτουργών, τον Σύνδεσμο Κοινωνικών Λειτουργών Ελλάδας (ΣΚΛΕ). Αναγνωρίζω τα όρια του επαγγέλματός μου. Γνωρίζω πως δε λειτουργούμε σε κοινωνικό κενό. Τα θεσμικά κενά παράγουν αποκλεισμούς και οδύνη. Αγωνίζομαι για την προάσπιση των δικαιωμάτων των κοινωνικά ευάλωτων ανθρώπων. Δε διαχωρίζω την επαγγελματική μου ταυτότητα από τον εαυτό μου. Είναι πυρηνικό στοιχείο μου. Προϊόν υπερηφάνιας. Αρνούμαι να εσωτερικεύσω όμως την πάλη στη διάχυτη κοινωνική αδικία ως ατομική μου και μόνο ευθύνη. Ξέρω ότι προσπαθώ να είμαι κοινωνικός λειτουργός σε μια κοινωνία που δε λειτουργεί. Σε μια κοινωνία που έχει κανονικοποιήσει και φυσικοποιήσει τη βία και τη φτώχεια. Θα σας έλεγα ότι φροντίζω να τρέφομαι υγιεινά και να ασκούμαι αλλά έχω μια έμφυτη ροπή προς την αλήθεια.
Σε ποιους τομείς μπορεί να εργαστεί σήμερα ένας Κοινωνικός Λειτουργός στην Ελλάδα; Υπάρχουν ευκαιρίες εξέλιξης ή εναλλακτικές διαδρομές στο επάγγελμα;
Οι κοινωνικές ανάγκες θεριεύουν, τα κοινωνικά προβλήματα διογκώνονται και οι επάλληλες κρίσεις , δημοσιονομικές, οικονομικές, υγειονομικές, προσφυγικές και περιβαλλοντικές, στεγαστικές, απαιτούν παρεμβάσεις.
Οι κοινωνικοί λειτουργοί εκ των πραγμάτων είναι επαγγελματίες πρώτης γραμμής και πολύτιμα μέλη κάθε επιστημονικής ομάδας. Το επάγγελμα του κοινωνικού λειτουργού περιφρουρείται θεσμικά. Για την άσκησή του απαιτείται η ολοκλήρωση σπουδών σε προπτυχιακό επίπεδο σε μία από τις τέσσερις σχολές κοινωνικής εργασίας (Θράκη, Πάτρα, Ηράκλειο και Αθήνα), η εγγραφή στον ΣΚΛΕ και η έκδοση άδειας από την περιφέρεια. Ο ΣΚΛΕ είναι ένα μάχιμο νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου και παρεμβαίνει καίρια όταν βλέπει τα επαγγελματικά δικαιώματα των κοινωνικών λειτουργών να απειλούνται.
Ο/η κοινωνικός λειτουργός εργάζεται σε ένα ευρύ φάσμα στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Στην εκπαίδευση, στην τοπική αυτοδιοίκηση, σε οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Εργάζεται στην ψυχική υγεία, στα νοσοκομεία, στο προσφυγικό, στην καταπολέμηση των εξαρτήσεων, σε συμβουλευτικά κέντρα για την έμφυλη βία και φυσικά στην παιδική προστασία. Είναι μέλος πολυκλαδικών διεπιστημονικών ομάδων. Αξιολογεί, εκτιμά, παρεμβαίνει, ενδυναμώνει, υποστηρίζει ευάλωτες ομάδες. Διασυνδέει, διεκδικεί, συνηγορεί.
Πώς βλέπετε το μέλλον του επαγγέλματος μέσα σε μια κοινωνία που αλλάζει; Τι νέες ανάγκες αναδύονται και πώς προσαρμόζεται ο ρόλος σας.
Θα είχε ενδιαφέρον να εκτιμήσουμε τις ανάγκες του μέλλοντος. Δημογραφικές, κλιματικές και ισχυρές τεχνολογικές αλλαγές αλλάζουν το τοπίο ριζικά. Η συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και η κλιμακούμενη μείωση των κοινωνικών δαπανών δημιουργούν προκλήσεις για το επάγγελμα. Από την άλλη πλευρά, η φροντίδα, η υποστήριξη και η αποκατάσταση των ανθρώπων είναι αναντικατάστατες. Η κοινωνική εργασία είναι μέσο για την προάσπιση της κοινωνικής συνοχής και την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η τεχνική νοημοσύνη προκαλεί τεκτονικές αλλαγές. Η ανθρώπινη σύνδεση όμως δε μπορεί να υποκατασταθεί. Η βαθιά ανάγκη των ανθρώπων να συνδεθούν, να ακουστούν και να φροντιστούν. Φυσικά ο κοινωνικός λειτουργός είναι ένα επάγγελμα αναντικατάστατο.
Αν μπορούσατε να μιλήσετε σε μια τάξη Γ' Λυκείου γεμάτη εφήβους που δεν ξέρουν τι να επιλέξουν, τι θα τους λέγατε για το νόημα του να είσαι Κοινωνικός Λειτουργός;
Κάθε επιστήμη έχει την παράδοσή της, τα εργαλεία της και την ιδιαίτερη υφή της. Όταν φοράμε τα γυαλιά της κοινωνικής εργασίας βλέπουμε τον κόσμο αλλιώς. Βλέπουμε τον κόσμο από την πλευρά των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Βλέπουμε τα κοινωνικά προβλήματα στη δομική τους διάσταση. Αναγνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι αποστερούνται κοινωνικά αγαθά. Εκεί που κάποιος βλέπει χαμηλό κίνητρο, εμείς βλέπουμε τη βία της φτώχειας. Εκεί που κάποιος βλέπει εγωισμό, εμείς βλέπουμε ανεξίτηλα τα σημάδια της πατριαρχίας εκεί που κάποιος βλέπει ένα άγχος εν κενώ, εμείς βλέπουμε το σκληρό πρόσωπο των κοινωνικών διακρίσεων στον ψυχισμό. Εκεί που κάποιος βλέπει «λάθος επιλογές» εμείς βλέπουμε ένα σύστημα κοινωνικής προστασίας σε αποσύνθεση.
Δεν ξέρω πόσο αντικειμενικός μπορώ να γίνω μιλώντας για μια επιστήμη που αγαπώ βαθιά. Πιστεύω όμως ότι η διαθεματική και αντικαταπιεστική της υφή μπορεί να γίνει μια γόνιμη βάση συζήτησης για τα κοινωνικά προβλήματα. Πιστεύω πως η κοινωνική εργασία, με τα εργαλεία της, τις μεθοδολογίες της και τις παραδοχές της είναι μια πυξίδα στον χαοτικό δρόμο προς την κοινωνική αλλαγή και ευημερία.
